الف آنچه براى تمام مردم ضرورى است و عبارت است از خوراك ، پوشاك ، مسكن و حفظ سلامتى . بنابراين هر انسانى كه مورد ضرب و جرح قرار گيرد، ناگزير خشمگين مى شود همچنين هرگاه لباسش كه عورتش را مى پوشاند از او گرفته شود يا از خانه اش كه مسكن اوست بيرون رانده شود و يا آبى كه تشنگى او را رفع مى كند ريخته شود به خشم مى آيد، چرا كه اينها جزء ضروريات زندگى انسان است و محروم شدن از آنها را نمى پسندد در نتيجه نسبت به هر كسى كه او را از آن محروم كند خشمگين مى شود.
ب آنچه براى هيچ يك از مردم ضرورى نيست ، مانند مقام و ثروت بسيار و نوكر و مركب هاى سوارى ؛ چرا كه امور ياد شده بر اثر عادت و ناآگاهى از هدف زندگى مورد علاقه واقع مى شود، تا آنجا كه طلا و نقره فى نفسه مورد علاقه قرار مى گيرند و اندوخته مى شوند و انسان به هر كسى كه آنها را بدزدد خشمگين مى شود اگر چه از نظر معاش به آنها نياز نداشته باشد. در اين نوع نياز ممكن است انسان دچار خشم نشود؛ مثلا هرگاه يك خانه علاوه بر خانه مسكونى خود داشته باشد و ظالمى آن را ويران سازد ممكن است خشمگين نشود، چرا كه ممكن است به كار دنيا بينا شده باشد و نسبت به آنچه زائد بر نياز است زهد ورزد و با فقدان آن غضب نكند، زيرا چندان علاقه اى به آن ندارد و اگر آن را دوست بدارد ناگزير با از دست دادن آن خشمگين مى شود و بيشترين خشم مردم بر چيزهاى غير ضرورى است ؛ مانند مقام ، شهرت ، صدرنشينى در مجالس و فخر فروشى به علم . بنابراين كسى كه محبت به اين امور بر او غلبه كند ناگزير اگر كسى در صدرنشينى مزاحم او شود بر او خشم مى گيرد و هر كس به اين امور علاقه مند نباشد از صدرنشينى ديگران به خشم نمى آيد و خود در كفش كن مجلس هم مى نشيند، و اين عادت هاى پست است كه تمايل انسان و بى ميلى او را زياد مى كند و خشم او زياد مى شود و هر اندازه تمايلات و خواسته هاى انسان بيشتر باشد صاحب آن نادان تر و درجه اش پست تر است ، زيرا نياز صفت كاستى است و هر مقدار نياز افزون شود كاستى بسيار شود و كوشش ‍ نادان همواره بر اين است كه بر نيازها و شهوت هايش بيفزايد و نمى داند كه عوامل غم و اندوه را براى خود زياد مى كند به حدى كه بعضى از نادانان بر اثر عادت هاى پست و همنشينى با همگان بد، به جايى مى رسند كه اگر به آنها گفته شود شما بازى با پرندگان و شطرنج بازى را نمى دانيد و نمى توانيد زياد ميگسارى كنيد و غذاى زياد بخوريد و نظير اين سخنان ، به خشم مى آيند. پس خشم گرفتن بر اين گونه نيازها ضرورى نيست ، چون دوستى آنها نيز ضرورى نمى باشد.
ج آنچه براى پاره اى از مردم ضرورى و براى برخى ضرورى نيست ؛ مانند كتاب براى دانشمند. يك دانشمند بر اثر نياز به كتاب ، آن را دوست دارد و نسبت به هر كسى كه آن را آتش بزند و يا در آب بيندازد خشمگين مى شود و همچنين است ابزارهاى صنعتى براى شخص هنرمند كه وسيله امرار معاش ‍ اوست و چون معاش ضرورى است محبت به ابزار نيز ضرورى مى شود و به نسبت افراد مختلف فرق مى كند. محبت ضرورى تنها محبتى است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله با گفتار خود به آن اشاره فرموده است : ((هر كس در خانه اش در امان به صبح درآيد و بدنش سالم باشد و روزى روزش را داشته باشد گويى تمام دنيا به او داده شده است .)) ⁽⁸²³⁾ هر كس ‍ به حقيقت كارها بينا باشد و از سه نعمت ياد شده در حديث برخوردار شود چنين تصور مى رود كه بر غير آنها خشمگين نشود. اين بود سه نوع نياز ما. حال هدف تمرين در هر يك از آنها را بايد بيان كنيم :
امّا در مورد بخش اول آنچه براى تمام مردم ضرورى است براى فرونشاندن خشم تمرين زيادى لازم نيست اول آن اندازه لازم است كه آدمى فرمانبردار خشم نشود و به ظاهر آن را بيشتر از ميزانى كه شرع آن را مستحب و عقل نيكو مى داند به كار ببرد و اين با تلاش و تكلف حلم و مدتى تحمل ممكن مى شد تا حلم و تحمل در انسان اخلاق راسخى شود. امّا ريشه كن ساختن خشم از قلب نه خواسته طبع انسان است و نه ممكن . آرى در هم شكستن قدرت خشم و تضعيف آن ممكن است تا خشم در درون شدت نيابد و بسيار هم ضعيف نشود و اثرش در صورت پديد نيايد، ولى اين كار بسيار سخت است . حكم بخش سوم (كه براى بعضى انسان ها ضرورى و براى بعضى ضرورى نيست ) نيز همين است ، چرا كه آنچه درباره شخصى ضرورى شود بى نيازى ديگرى از آن مانع خشم او نيم شود. بنابراين تمرين در آن مانع از اعمال خشم مى شود و هيجان درونى آن را مى كاهد تا بر صبر در برابر خشم سخت رنج نبرد.
امّا بخش دوم (كه براى هيچ كس ضرورى نيست )، با رياضت و تمرين مى توان بر خشم غالب شد، زيرا بيرون راندن عشق مقام و ثروت از دل ممكن است ، به اين صورت كه آدمى بداند و طنش گور است و قرارگاهش ‍ آخرت ؛ دنيا فقط گذرگاهى است كه بايد از آن گذشت و از آن به اندازه ضرورت زاد و توشه برگرفت و بيش از نياز وبال گردن آدمى است هم در وطن و هم در قرارگاه اصلى . در اين صورت در دنيا زهد مى ورزد و محبت را از دل محو مى سازد و اگر براى انسان سگى باشد كه او را دوست نمى دارد و ديگرى او را بزند خشمگين نمى شود. بنابراين خشم تابع محبت است و رياضت و تمرين در اين بخش گاه به ريشه كن شدن شخم مى انجامد كه براستى اندك است و گاه به جلوگيرى از به كار بردن خشم و عمل به مقتضاى آن مى انجامد كه آسان تر است .
اگر كسى بگويد: آنچه در زندگى براى انسان ضرورى و جزء بخش اول است ، آدمى با از دست دادن آن ناراحت مى شود، ولى خشمگين نمى شود كسى كه يك گوسفند دارد و تنها وسيله معاش اوست چنان چه گوسفندش ‍ بميرد بر هيچ كس خشمگين نمى شود، اگر چه ناراحت مى شود و لازم نمى آيد كه آدمى بر هر چه مورد نفرت اوست خشمگين شود. آدمى از رگ زدن و حجامت درد مى كشد، ولى بر رگزن و خون گير غضب نمى كند. بنابراين كسى كه توحيد بر او غالب است و همه چيز را از جانب خدا مى داند بر هيچ يك از آفريدگان او خشمگين نمى شود، چرا كه تمام آنها را مسخّر قدرت او مى داند، مانند قلم كه در اختيار نويسنده است ، و كسى كه شاه حكم اعدام او را امضاء مى كند بر قلم (كه حكم اعدامش را رقم زده ) خشمگين نمى شود و نيز بر كسى كه گوسفندش را سر مى برد با آن كه روزى اوست غضب نمى كند، چنان كه بر مردن گوسفند غضب نمى كند؛ چرا كه مردن و ذبح شدن را از سوى خدا مى داند از اين رو خشم را با توحيدى كه بر او غالب است دفع مى كند و نيز با حسن ظن به خدا آن را دفع مى كند به اين معنى كه تمام آنها را از سوى خدا و مقدّر الهى مى داند و به مقدّرات الهى خشنود است . بسا كه خير او در گرسنگى و بيمارى و مجروح و مقتول شدن است ، بنابراين غضب نمى كند، چنان كه بر شخص رگزن خشمگين نمى شود چرا كه خير خود را در آن مى داند.
(در پاسخ ) مى گوييم : اين سخن به اين صورت محال نيست ، ولى غلبه توحيد به اين صورت فقط مانند برق جهنده است كه در حالات مختلف غالب مى شود ولى دوام نمى يابد و دل طبيعةً به واسطه ها رجوع مى كند و اگر براى انسانى همواره اين حالت (غلبه توحيد) را متصور شويم بايد براى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيز چنين مى بود، در حالى كه آن حضرت خشمگين مى شد تا آنجا كه بنا گوشش سرخ مى شد.⁽⁸²⁴⁾
عبداللّه بن عمرو بن عاص عرض كرد: ((اى رسول خدا تمام آنچه در حالت خشنودى و خشم فرموده اى از قول تو بنويسم ؟ فرمود: بنويس به خدايى كه مرا به حق مبعوث فرموده آنچه از زبانم بيرون شده حق است .))⁽⁸²⁵⁾ نفرمود: من خشمگين نمى شوم ، ولى فرمود: خشم مرا از حق خارج نمى سازد يعنى به مقتضاى خشم عمل نمى كنم .
عايشه يك بار خشمگين شد. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: ((تو را چه شده ، شيطانت فرا رسيده است . عايشه گفت : براى تو شيطانى نيست ؟ فرمود: هست ولى من خدا را خوانده ام و خدا به من در برابر شيطان كمك فرمود و شيطان تسليم من شد و جز به كار خير مرا دستور نمى دهد.)) ⁽⁸²⁶⁾ بنابراين نفرمود كه براى من شيطانى نيست و قصدش شيطان خشم بود و بلكه فرمود: (شيطان خشم ) مرا به كار بد وا نمى دارد.
على عليه السّلام فرمود: ((پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى دنيا خشمگين نمى شد و چون حق او را به خشم مى آورد هيچ كس متوجه خشم آن حضرت نمى شد و براى تشفى خشم خود كارى نمى كرد تا بر خشم خود غلبه مى كرد.))⁽⁸²⁷⁾ بنابراين پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى حق غضب مى كرد و اگر براى خدا خشمگين مى شد اجمالا به واسطه ها توجه مى كرد. لذا هر كه خشمگين شود بر كسى كه قوت ضرورى و مورد نياز دينى اش را گرفته ، براى خدا غضب كرده است . پس دورى از خشم ممكن نيست . آرى گاه اصل خشم در مورد آنچه ضرورى است از ميان مى رود در صورتى كه دل سرگرم به امر ضرورى مهم تر از آن مى شود. بنابراين در دل ميدانى براى خشم وجود ندارد چون به امرى ديگرى سرگرم است ، چرا كه سرگرم شدن دل به بعضى از كارهاى مهم مانع مى شود كه جز آن را احساس كند؛ مانند جريان سلمان فارسى كه چون در معرض دشنام واقع شد گفت : اگر ميزان عمل من سبك باشد از آنچه مى گويى بدترم و اگر ميزان عملم سنگين باشد آنچه مى گويى به من زيانى نمى رساند و چون همت سلمان صرف آخرت مى باشد، قلبش از دشنام متاءثّر نمى گرديد. همچنين مردى ربيع بن خيثم را دشنام داد. پس ربيع گفت : اى فلان خدا سخنت را شنيد و همانا در برابر بهشت گردنه اى است اگر از آن عبور كنم گفته تو را به من زيانى نمى رساند و اگر از آن عبور نكنم بدتر از آنم كه گفتى . مردى يكى از صحابه پيامبر را دشنام داد صحابى گفت : اگر راست مى گويى خدا مرا بيامرزد، و اگر دروغگويى خدا تو را بيامرزد. پس اين گفته ها به ظاهر دلالت دارد كه صحابه بزرگ پيامبر (از دشنام ) خشمگين نمى شدند، چرا كه دل هاى آنان به كارهاى مهم دينشان سرگرم بود، و احتمال مى رود كه دشنام در دل هاى اين گونه افراد اثر كند و ليكن به آن سرگرم نمى شوند، بلكه به آنچه بر دل هايشان غالب است مشغول مى شوند، در اين صورت سرگرمى دل به پاره اى از امور مهم ممكن است در هنگام از دست رفتن بعضى از چيزهاى مورد علاقه آدمى مانع از بروز خشم شود. بنابراين فقدان خشم قابل تصور است يا با سرگرم شدن دل به كار مهم يا با غالب آمدن نگرش توحيد يا به علت سومى و آن اين است كه بداند خدا دوست دارد كه آدمى خشمگين نشود پس ‍ شدّت خشم محبّت به خدا آتش خشم او را خاموش مى كند و اين حالت بندرت اتفاق مى افتد از اين سخنان شناختى كه راه رهايى از آتش خشم بر طرف شدن دوستى دنيا از دل است و آن با شناخت آفات و گرفتارى هاى دنيا حاصل مى شود، چنان كه در كتاب نكوهش دنيا خواهد آمد. هر كس ‍ دوستى دنيا را از دل بيرون كند از بيشترين عوامل خشم رها مى شود و آنچه بر طرف ساختنش ممكن نيست شكستن و ضعيف كردن آن ممكن است . بنابراين به سبب شناخت آفات دنيا خشم ضعيف و دفعش آسان مى شود.
عواملى كه موجب بروز خشم مى شوند 
پيش از اين دانستى كه درمان هر مرضى با قطع كردن ريشه آن و برطرف ساختن عوامل آن ميسّر است ، بنابراين ناگزير عوامل خشم را بشناسيم . يحيى عليه السّلام به عيسى عليه السّلام گفت : چه چيز سخت تر است ؟ عيسى گفت : تكبر و مباهات و قدرت طلبى و غيرت . عواملى كه خشم را موجب مى شوند عبارتند از: افتخار، خودپسندى ، شوخى ، مسخره ، سرزنش ، لجاجت ، مخالفت ، حيله گرى و حرص بسيار بر مال زياد و مقام و تمام آنها شرعا پست و نكوهيده است و با وجود اين عوامل ، رهايى از خشم ممكن نيست بنابراين بايد اين عوامل را به وسيله اضداد آنها از بين برد. سزاوار است آدمى فخرفروشى را با فروتنى و خودپسندى را با شناخت نفس خويش از بين ببرد چنان كه در كتاب تكبر و خودپسندى خواهد آمد. و از فخرفروشى مى توانى اين گونه رها شوى كه فكر كنى تو با بنده ات از يك جنس هستى و تمام آدميان منسوب به آدمند و از نظر فضيلت متفاوت و پراكنده شده اند. بنابراين آدميزادگان از يك جنس هستند و افتخار به داشتن فضايل است ، در حالى كه فخرفروشى و خودپسندى بزرگترين رذيلتهاست و آن دو ريشه و منشاء رذايل است و هرگاه وجودت از آنها تهى نباشند بر ديگرى برترى ندارى پس در صورتى كه با بنده ات از نظر نسب و تبار و اعضاى ظاهرى يك جنسى ، افتخار مكن . امّا مزاح و شوخى را با سرگرم شدن به كارهاى مهمّ دينى كه تمام عمر را فرا مى گيرد و اگر آنها را بشناسى عمرت كفاف آن را نمى كند، مى توانى برطرف سازى ، و شوخى را مى توانى با كوشش در كسب فضايل و اخلاق نيك و علوم دينى كه تو را به سعادت آخرت مى رساند برطرف كنى و تمسخر را مى توانى با بزرگوارى و خوددارى از آزار مردم و خويشتن دارى از مسخره ديگران زايل كنى و سرزنش را با پرهيز از گفتار زشت و خويشتندارى از جواب ناگوار بر طرف كنى و حرص زياد بر مزاياى زندگى را مى توانى با قناعت كردن به مقدار لازم براى دستيابى به عزّت بى نيازى و رهايى از ذلّت نياز بر طرف كنى و درمان هر يك از اين خلق ها و هر صفتى از اين صفات احتياج به تمرين و تحمّل سختى دارد و نتيجه تمرين آن به شناخت گرفتارى هاى آن صفات بستگى دارد تا (پس از شناخت ) نفس از آنها روى برگرداند و از زشتى آنها متنفّر شود. آنگاه مدّتى زياد بايد بر صفات مخالف آنها مواظبت كند تا به آنها انس ‍ بگيرد و بر نفس آسان شود، و هرگاه صفات رذيله از نفس بر طرف شود نفس پاك مى شود و از خشمى كه اين رذايل از آن پديد مى آيد رها مى شود. از قوى ترين انگيزه هاى غضب در نزد بيشتر نادانان آن است كه غضب را شجاعت و مردانگى و عزّت نفس و بزرگ همتى ناميده اند و از روى نادانى لقب هاى ستوده به خشم داده اند تا نفس به آن مايل شود و آن را نيكو بداند و آن زمانى شدّت مى يابد كه در هنگام ستودن به شجاعت شدّت خشم بزرگان نقل شود و روشن است كه نفس مايل است شبيه بزرگان باشد و بدان سبب خشم در دل او به هيجان مى آيد نامگذارى خشم به شجاعت و عزّت نفس جهل محض بلكه بيمارى دل و نقصان عقل است و نشان ضعف و نقصان نفس ، به اين دليل كه شخص مريض زودتر از سالم و زن زودتر از مرد و كودك سريع تر از بزرگ و پيرمرد ضعيف زودتر از ميانسال خشمگين مى شود و كسى كه داراى اخلاق نكوهيده است زودتر از شخص با فضيلت خشمگين مى شود. بنابراين شخص فرومايه هرگاه لقمه اش را از دست بدهد خشمگين مى شود و چون بخيل است هرگاه حبّه را از دست بدهد غضب مى كند تا آنجا كه بر خاندان و فرزندان و يارانش خشمگين مى شود، بلكه شخص نيرومند كسى است كه در هنگام خشم بر نفس خود مسلّط باشد، چنان كه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: ((نيرومندى در به خاك افكندن حريف نيست بلكه پهلوان كسى است كه در موقع خشم بر نفس خود مسلّط باشد.)) ⁽⁸²⁸⁾ پس سزاوار است اين نادان درمان شود به اين كه داستان بردباران و اهل گذشت و كارهاى نيك آنها از قبيل فرو خوردن خشم برايش نقل شود، چرا كه چنين گذشت ها از پيامبران و حكيمان و دانشمندان و شاهان بزرگ و فضلا و عكس آن از ترك ها و كردها و نادانان و بى خردان و بى فرهنگان نقل شده است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: