علت تغيير مقتضيات زمانها

« انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض والجبال فابين ان يحملنها و
اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا »( 1 ) .
اين آيه شريفه قرآن كه تلاوت شد از آيات بسيار پرمعنی قرآن كريم است‏
. اينكه عرض می‏كنم پرمعنی است ، با اينكه همه آيات قرآن پرمعنی می‏باشد
، از اين نظر است كه بعضی از آيات قرآن به شكلی مطلب را عرضه می‏دارد
كه مردم را وادار به تفكر و تعمق می‏كند .
قرآن كريم زياد به تفكر دعوت می‏كند يا به طور مستقيم و يا غير مستقيم‏
. دعوتهای مستقيم قرآن كريم به تفكر همان آياتی است كه رسما موضوع تفكر
را عنوان كرده است ، بی فكری را مذمت و ملامت كرده است : « ان شر
الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون »( 2 ) بدترين جنبندگان در
نظر خدا كدامند ؟ آيا آنهائی هستند
پاورقی :
1 - سوره احزاب ، آيه . 72
2 - سوره انفال ، آيه . 22

كه ما آنها را نجس العين می‏خوانيم ؟ يا بدترين حيوانات آنهائی هستند كه‏
ضرب المثل كودنی هستند ؟ نه ، بدترين جنبندگان در نظر خدا و با مقياس‏
حقيقت عبارت است از انسانهائی كه گوش دارند و كرند ، زبان دارند و
گنگ و لالند ، قوه عقل و تميز به آنها داده شده است ولی آن را به كار
نمی‏اندازند و فكر نمی‏كنند . نظير اين آيه كه دعوت به تعقل شده است در
قرآن زياد است .
يك سلسله آيات داريم كه غيرمستقيم مردم را به تعقل دعوت كرده است .
آنها هم چند دسته‏اند و نمی‏خواهيم همه آنها را عرض كنيم چون از مطلبی كه‏
در نظر گرفته‏ام دور می‏مانيم . يك دسته از اين آيات آياتی است كه مطلبی‏
را با شكل و صورتی طرح می‏كند كه عقل را بر می‏انگيزد به تفكر كردن و تأمل‏
كردن . اين خود يك روش خاصی است كه برای تحريك عقول به كار برده شده‏
است . از جمله همين آيه است . در اين آيه كه در موضوع انسان است ، به‏
شكلی مطلب بيان شده كه انسان وقتی اين آيه را تلاوت می‏كند فورا چند
علامت سؤال در جلو خودش می‏بيند . « انا عرضنا الامانه علی السموات و
الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه كان‏
ظلوما جهولا ». ما امانت را بر آسمانها و زمين عرضه كرديم . اين امانت‏
چيست ؟ كدام امانت است ؟ چگونه عرضه كرديم ؟ بر كی عرضه كرديم ؟ بر
آسمانها و بر زمين و كوهها . چگونه امانتی را می‏شود بر آسمان و زمين و
كوه عرضه كرد ؟ امانت را ما عرضه داشتيم بر آسمانها ، بر زمين و بر
كوهها اما آنها از اينكه اين امانت را بپذيرند امتناع كردند . كلمه‏
« ابين يحملنها »آمده است ، يعنی امتناع كردند از اينكه اين امانت را

به دوش بگيرند . معلوم می‏شود نوع امانت نوعی است كه اين موجودات كه‏
اين امانت بر آنها عرضه شده است بايد تحمل بكنند ، به دوش بگيرند ، نه‏
صرف اينكه بپذيرند . شما در امانتهای معمول می‏گوئيد كه فلانی فلان امانت‏
را پذيرفت ، نمی‏گوئيد به دوش گرفت . اما اينجا قرآن كريم می‏فرمايد
اينها امتناع كردند از اينكه اين امانت را به دوش بگيرند . اين "
امانت به دوش گرفتن " موضوعی در ادبيات عربی و فارسی شده است . حافظ
می‏گويد : آسمان بار امانت نتوانست كشيد قرعه فال به نام من ديوانه زدند
« و حملها الانسان »اما انسان اين امانت را به دوش گرفت . فورا اين‏
سؤال پيش می‏آيد كه ما همه انسانها را می‏بينيم ولی روی دوش آنها چيزی‏
نمی‏بينيم . كدام بار است كه بر دوش انسانها گذاشته شده است ؟ پس‏
معلوم می‏شود اين شكل ديگری است ، يك امانت جسمانی نبوده است كه خدا
يك جسمی را عرضه بدارد به زمين ، بگويد نه ، به كوهها ، بگويد نه ، به‏
آسمانها ، بگويد نه ، ولی به انسان بگويد تو ، انسان بگويد بلی من حاضرم.
بعد می‏فرمايد : « انه كان ظلوما جهولا » انسان كه تنها موجودی بود كه‏
حاضر شد اين امانت را به دوش بگيرد ظلوم است . " ظلوم " از ماده ظلم‏
است . ظلم يعنی ستمگری . ظلوم مبالغه در ظالم بودن است . اين موجودی كه‏
اين امانت را به دوش گرفت بسيار ستمگر است . جهل به معنی نادانی ، و
جهولا مبالغه در نادانی است : و بسيار نادان هم هست . اين باز يك سلسله‏
سؤالهای ديگر به وجود می‏آورد : آيا خدا كه اين امانت را عرضه داشت ،
عرضه داشت كه بپذيرند و به دوش بگيرند يا عرضه داشت كه به

دوش نگيرند ؟ مسلم عرضه داشت كه به دوش بگيرند . حالا كه هيچ مخلوقی به‏
خود اجازه نداده است و جرأت نكرده است كه اين امانت را به دوش بگيرد
و تنها در ميان صف مخلوقات ، انسان قدم جلو گذاشته و گفته من حاضرم ،
حالا كه قبول كرده چرا اين موجود را قرآن ظلوم و جهول خوانده است ؟
اين قسمت آخر يعنی موضوع ظلوم و جهول بودن ، بعد از موضوع امانت ، از
مشكل‏ترين موضوعاتی بوده است كه هميشه علمای اسلامی ، مفسرين ، عرفا ، روی‏
اين موضوع فكر می‏كردند كه معنی ظلوم و جهول بودن چيست ؟
اينكه عرض كردم اين آيه يك آيه پرمعنی می‏باشد مقصودم همين بود كه‏
عرض كردم . يعنی اين آيه كريمه با زبانی مطلبی را بيان كرده است كه خود
به خود سؤالات زيادی را ايجاد می‏كند و عقل بشر را وادار به فكر و انديشه‏
می‏كند .
البته از نظر تمام مفسرين و از نظر اخبار شيعه و سنی هيچ جای ترديد
نيست كه اين امانت از نوع امور جسمانی و مادی نبوده است بلكه يك امر
معنوی است . يعنی در ميان مخلوقات يك امری است كه خدا اسم آن را
امانت گذاشته است . حالا چرا اسم آن را امانت گذاشته است بماند ، بلكه‏
توفيقی پيدا شد و عرض كرديم . يك موضوعی بوده كه خدا نام آن را امانت‏
گذاشته است و در عالم تكوين بر تمام مخلوقات عرضه كرده ولی آنها
نتوانستند به دوش بگيرند يعنی استعداد آن را نداشتند .
معنای عرضه كردن چيست ؟ معنای عرضه كردن اينست كه هر كمالی و هر فيضی‏
از ناحيه خدا بر تمام مخلوقات عرضه

می‏شود ، فقط آنكه استعداد دارد می‏پذيرد و آنكه استعداد ندارد نمی‏پذيرد .
می‏توانيد مثال بزنيد به پيغمبری ، به امانت ، به علم و به هر چه كه‏
بخواهيد . آيا اين موهبت كه نامش رسالت است از طرف خداوند به بعضی‏
از انسانها عرضه می‏شود و از بعضی ديگر مضايقه می‏شود ؟ يعنی پيغمبری را به‏
پيغمبر عرضه كردند پذيرفت ، به من عرضه نكردند ، اگر به من هم عرضه‏
می‏كردند می‏پذيرفتم ؟ يا نه ، آن حقيقتی كه نامش وحی است ، رسالت است‏
، نبوت است ، يك حقيقتی است كه از ناحيه خداوند هيچگونه مضايقه‏ای [
در عرضه آن ] نيست ، آن حقيقت بر همه مخلوقات عرضه می‏شود ، به سنگ هم‏
اگر بتواند بپذيرد می‏دهند ولی سنگ نمی‏تواند بپذيرد ، حيوان نمی‏تواند
بپذيرد ، انسانها هم نمی‏توانند بپذيرند مگر افراد بخصوصی .
آن امانت هم كه خدا می‏فرمايد عرضه داشتيم ، بر تمام مخلوقات عرضه‏
كردند و هيچكدام از مخلوقات نتوانستند آن را بپذيرند مگر انسان .
پس تا اينجا می‏فهميم كه در انسان يك استعدادی وجود دارد كه در
موجودات ديگر آن استعداد وجود ندارد . انسان چون استعداد آن را داشت به‏
او داده شد .
حالا آن امانت چيست ؟ ما از خود همين كلمه « يحملنها » می‏توانيم‏
بفهميم چيست . معلوم می‏شود يك امری است كه به دوش گرفتنی است .
البته جسمانی و مادی نيست ولی تحمل كردنی است . وقتی به اخبار و
روايات مراجعه می‏كنيم می‏بينيم آن چيزی كه تفسير می‏كرده‏اند با همين معنی‏
جور در می‏آيد . آن امانت

چيست ؟ گفتند تكليف و وظيفه و قانون . يعنی اينكه زندگی انسان زندگی‏ای‏
باشد كه او بايد در پرتو تكليف و وظيفه آن را صورت بدهد يعنی برای او
وظيفه معين بكنند و او هم بار تكليف ، بار قانون ، بار مسؤوليت را به‏
دوش بگيرد ، و اين همان چيزی است كه در غير انسان وجود ندارد يعنی غير
انسان ، همه مخلوقات و موجودات وظايفی را كه انجام می‏دهند بدون تحمل‏
مسؤوليت است ، روی اجبار و الزام است . تنها انسان است كه می‏شود برای‏
او قانون طرح كرد و او را مختار و آزاد گذاشت و به او گفت اگر راه‏
سعادت را می‏خواهی طی كنی بايد از اينجا بروی و اگر راه بدبختی را
می‏خواهی بروی از اين طرف ، و در هر حال اختيار با خودت است ، حالا اين‏
تو هستی و اين راه . اين موضوع نامش تكليف است .
مطلبی كه تا اينجا عرض كردم يك مطلب مقدماتی بود ، بعد راجع به آن‏
باز هم توضيح خواهم داد .
بايد اول عرض بكنم كه در اين شبها راجع به چه موضوعی می‏خواهم صحبت‏
بكنم . حقيقتش اينست كه خودم مردد بودم ، و طبع من هم هميشه اينجور
است كه می‏خواهم موضوعی را عنوان بكنم كه مورد احتياج است و شبهای‏
متوالی در اطراف همان موضوع صحبت بكنم تا آن را حلاجی كرده و حل بكنم ،
و از طرف ديگر فكر من هميشه اينست كه مسائلی را عنوان بكنم كه كمتر
درباره آنها فكر و بحث می‏شود .
در ميان موضوعاتی كه به نظر رسيد ، يك موضوع بيشتر جلب توجه كرد كه‏
درباره آن بحث بكنم و البته اگر ببينم مستمعين