ولادت

بسم الله الرحمن الرحيم

نواده‏ى پيامبر عزيز اسلام (ص) ،و نخستين فرزند امير مؤمنان على و فاطمه عليهما السلام در نيمه‏ى ماه رمضان،در سال سوم هجرى،چشم به جهان گشود. ⁽¹⁾ پيامبر (ص) براى گفتن تهنيت،به خانه‏ى على آمد و نام او را،از سوى خدا«حسن‏»نهاد. ⁽²⁾

با پيامبر

حدود هفت‏سال از زندگى اين نواده،با پيامبر عزيز اسلام (ص) گذشت ⁽³⁾ .پدر بزرگ مهربان،او را سخت دوست مى‏داشت:

چه بسيار كه او را بر شانه مى‏نهاد و مى‏گفت:خداوندا،من دوستش دارم،تو نيز او را وست‏بدار!» ⁽⁴⁾ ...«آنكه حسن و حسين را دوست‏بدارد،مرا دوست داشته است و آنكه با ايندو كينه ورزد و ايشان را دشمن بدارد،با من دشمنكامى كرده است...» ⁽⁵⁾

و هم مى‏فرمود:«حسن و حسين،سرور جوانان بهشتند» ⁽⁶⁾ .

و نيز مى‏فرمود:«اين دو فرزند من،امامند،چه قيام كنند و چه نكنند ⁽⁷⁾ ».

بزرگى منش و سترگى روح آن امام،چندان بود كه پيامبر ارجمند اسلام (ص) او را با خردى سال و كمى سن،در برخى از عهدنامه‏ها،گواه مى‏گرفت،واقدى آورده است كه:پيامبر، براى‏«ثقيف‏»عهد ذمه بست،خالد بن سعيد آنرا نوشت و امام حسن و امام حسين-درود خدا بر آنان-آنرا گواهى فرمودند ⁽⁸⁾ .

و هم،آنگاه كه پيامبر به امر خدا،با اهل نجران،به‏«مباهله‏»برخاست،امام حسن و امام حسين و حضرت على و فاطمه (ع) را نيز به فرمان خداى،همراه خويش برد و آيه‏ى تطهير در پاكدامنى آن گراميان فرود آمد ⁽⁹⁾ .

با امير مؤمنان (ع)

امام حسن (ع) همراه و هماهنگ پدر بود و از بيدادگران انتقاد و از ستمديدگان حمايت مى‏كرد.

به هنگامى كه ابو ذر به ربذه تبعيد مى‏شد، عثمان دستور داد هيچكس او را بدرقه نكند،اما امام حسن و برادر گراميش،همراه با پدر بزرگوارشان،از آن آزاده‏ى آواره،به گرمى بدرقه كردند...و به هنگام بدرود،از حكومت عثمان ابراز بيزارى نمودند و ابو ذر را به شكيبايى و پايدارى پند دادند ⁽¹⁰⁾ .

به سال 36 هجرى با پدر از مدينه به سوى بصره آمد تا آتش جنگ جمل را كه عايشه و طلحه و زبير بر افروخته بودند،فرو نشانند.

پيش از ورود به بصره به فرمان حضرت على (ع) ،همراه عمار-صحابى بزرگ و پاك-به كوفه رفت تا مردم را بسيج كند و آنگاه با مردم به يارى امام،به سوى بصره بازگشت ⁽¹¹⁾ .

و با سخنرانيهاى شيوا و محكم خويش،دروغ عبد الله بن زبير را-كه قتل عثمان را به حضرت على (ع) ،نسبت مى‏داد-،آشكارا ساخت و هم در جنگ همكاريها كرد تا پيروز باز گشتند ⁽¹²⁾ .

در جنگ صفين نيز،همراه پدر،پايمرديها كرد.

در اين جنگ،معاويه،عبيد الله بن عمر را نزد او فرستادكه:«از پيروى پدر دست‏بردار،ما خلافت را به تو وامى‏گذاريم،چرا كه قريش،از پدر تو به سابقه‏ى پدر كشتگى‏ها،ناراحتند،اما ترا پذيرا توانند شد...»

امام حسن (ع) در پاسخ فرمود:«قريش بر آن بود كه پرچم‏اسلام را بيفكند و در هم پيچد،اما پدرم،به خاطر خدا و اسلام،گردنكشان ايشان را كشت و آنان را پراكند،پس با پدرم دينجهت‏به دشمنى برخاستند و بدو كينه مى‏ورزند ⁽¹³⁾ .

او در اين جنگ،هماره از پشتيبانى پدر،دست نكشيد وتا پايان همراه و همدل بود،و چون،دو تن را از سوى سپاه (سپاه حضرت على (ع) و معاويه) ،برگزيدند تا«حكم‏»شوند،و آنان به ناروا حكم كردند،امام حسن به فرمان پدر،در يك سخنرانى پر شور،توضيح داد كه:

«اينان برگزيده شدند تا كتاب خداوند را بر خواهش دل،پيش دارند و مقدم شمارند اما، باژگونه رفتار كردند و چنين كسى،حكم ناميده نمى‏شود،بلكه‏«محكوم‏»است ⁽¹⁴⁾ ».

حضرت امير مؤمنان على-كه درود خداوند هماره بر اوبه هنگام رحلت‏بنا به فرمانى كه از پيش از پيامبر اسلام (ص)داشت،امام حسن (ع) را جانشين خويش فرمود،و امام حسين‏و ساير فرزندان گرامى خويش و بزرگان شيعه را بر اين امر،گواه گرفت. ⁽¹⁵⁾

خوى و منش

(1-پرهيزگارى:)

توجهى ويژه به خداوند داشت،آثار اين توجه را گاه ازچهره‏ى او به هنگام وضو در مى‏يافتند: چون وضو مى‏گرفت،رنگ مى‏باخت و به لرزه مى‏افتاد،مى‏پرسيدند كه چرا چنين مى‏شوى؟

مى‏فرمود:آن را كه در پيشگاه خدا مى‏ايستد،جز اين سزاوار نيست.

از امام ششم (ع) آورده‏اند كه امام حسن (ع) عابدترين مردمان زمان خويش بود و هم با فضيلت‏ترين چون به ياد مرگ و...و رستخيز مى‏افتاد،مى‏گريست.و بى حال مى‏شد ⁽¹⁶⁾ .

پياده و گاه برهنه پا،25 بار به خانه‏ى خدا رفت ⁽¹⁷⁾ ...

2-بخشندگى

آن روز به خانه‏ى خدا رفته بود...همان هنگام مى‏شنيد كه مردى با خدا به گفتگو نشسته است كه:خداوندا،ده هزار درهم نصيبم كن...امام (ع) هماندم به خانه بازگشت و آن پول را براى او فرستاد.

يكروز،كنيزى از كنيزان او،دسته گلى خوشبوى به تحفه،پيشكش كرد،امام (ع) ،در مقابل او را آزاد فرمود و چون‏پرسيدند چرا چنين كردى؟،فرمود:

خدا ما را چنين تربيت كرده است و اين آيه را باز خواندند:

«و اذا حييتم بتحية فحيوا باحسن منها»يعنى چون به شما هديه‏اى دادند،به نيكوتر،پاسخ گوييد ⁽¹⁸⁾ .

سه بار در زندگى،هر چه داشت،حتى كفش-و پاى افزار-را به دو نيم تقسيم كرد و در راه خدا داد ⁽¹⁹⁾ .

3-بردبارى

مردى از شام،به تحريك معاويه،روزى امام را به دشنام گرفت.امام (ع) چيزى نفرمود تا ساكت‏شد،آنگاه با لبخندى شيرين او را سلام گفت و فرمود:پير مرد!فكر مى‏كنم غريب هستى، و گمان مى‏برم در اشتباه افتاده‏اى،اگر از ما رضايت‏بخواهى،خواهيم داد و هم اگر چيزى بطلبى،و اگر راهنمايى مى‏جويى،راهنماييت‏خواهيم كرد،و اگر بارى بر دوش دارى،بر مى‏داريم و يا گرسنه‏يى سيرت مى‏سازيم و اگر نيازمندى،نيازت بر مى‏آوريم و بارى،هر كارى دارى،در انجام آن حاضريم.و هم اگر بر ما وارد شوى،راحت‏تر خواهى بود كه وسايل پذيرايى از هر گونه ما را فراهم است.مرد،شرمسار شد و گريست و گفت:گواهى مى‏دهم كه تو جانشين خداوند بر زمينى،خدا بهتر مى‏داند كه رسالت‏خويش،كجا قرار دهد ⁽²⁰⁾ .

تو و پدرت،نزد من،مبغوضترين بوديد و اما اكنون محبوبترين هستيد.

پير مرد آنروز مهمان امام شد و چون از آنجا رفت‏به دوستى آن گرامى،گرويده بود ⁽²¹⁾ .

مروان حكم،-كه هيچگاه از آزار آن گرامى فرو گذار نمى‏كرد-،به هنگام رحلت آن امام،در تشييع شركت كرد.

حضرت امام حسين (ع) فرمود:تو به هنگام حيات برادرم،هر چه از دستت‏بر آمد،كردى،و اما اينك در تشييع او،حاضر آمده‏اى و مى‏گريى؟!.

پاسخ داد:هر چه كردم،با كسى كردم كه بردباريش از اين كوه-اشاره به كوهى در مدينه-بيشتر بود ⁽²²⁾ .

خلافت

شامگاه بيست و يكم رمضان سال چهلم از هجرت،حضرت على عليه السلام،شهيد شد.بامداد آنروز،مردم در مسجد جامع شهر،گرد آمدند،حضرت امام حسن (ع) كه در آنوقت 37 سال داشتند بر منبر فراز آمدند و فرمودند:

ديشب،مرد يگانه‏اى از جهان رخت‏بست كه در ميان‏گذشتگان و هم در بين آيندگان،به دانش و كردار،يكتا بود.همراه پيامبر،جنگها كرد و در نگاهبانى اسلام و پيامبر،مجاهدانه كوشيد،و پيامبر در جنگها،او را به سپاهسالارى مى‏فرستاد و او هماره پيروز باز مى‏گشت...

از زرد و سفيد-اشاره به زر و سيم-دنيا،بيش از 700 درهم نگذاشت،آنهم سهميه‏ى او و بر آن بود كه با آن خدمتگارى براى خانواده‏ى خود فراهم آورد.

بدين هنگام،امام به سختى گريست و مردم نيز گريستند...

آنگاه بدانجهت كه امامت از مسير راستين خود،انحراف نيابد،جمله‏يى چند،از خويش گفت:

من پسر پيامبرم كه مژده آور و بيم رسان بود و مردم را به سوى خدا مى‏خواند.من شعله‏يى از آن چراغ فروزان پيامبرى و از خاندانى هستم كه خداوند،پليدى و آلودگى را از آنان دور گردانيده است و هم از آنانم كه در قرآن مجيد،محبت ايشان به وجوب آمده است:

قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة في القربى ⁽²³⁾ ...

«بگوى اى پيامبر،من از شمايان بر رسالتم،پاداشى،جز مهرورزى با خويشانم،نمى‏خواهم...»

آنگاه،امام نشست و عبد الله بن عباس برخاست و گفت:

مردم!،اين-اشاره به امام حسن (ع) -فرزند پيامبر شما و جانشين على (ع) و امام شماست،با او بيعت كنيد!مردم،گروها گروه،بدو روى آوردند و بيعت كردند ⁽²⁴⁾ .

چون معاويه،از آنچه گذشت آگاه شد،جاسوسانى به كوفه فرستاد و به بصره،تا هر چه مى‏گذرد،گزارش دهند و در حكومت امام.از درون،دست‏به خرابكارى بزنند.

امام،فرمان داد آنانرا گرفتند و گشتند و نامه‏يى نيز به معاويه فرستاد كه:جاسوس مى‏فرستى؟ گويا جنگ را دوست مى‏دارى؟جنگ بسيار نزديك است،منتظر باش!انشاء الله ⁽²⁵⁾ .

از نامه‏هايى كه امام به معاويه نوشت و ابن ابى الحديد آنرا نقل مى‏كند،اينست:

«...جاى شگفتى است كه قريش پس از مرگ پيامبر،در جانشينى او به ستيزه برخاستند و خود را بر ديگران از عرب،بدين سبب كه از قبيله‏ى پيامبرند،برتر دانستند.

عرب نيز تن در دادند،اما قريش خود در ميانه‏ى خويش،زير بار برترى ما نرفت ما را كه از آنان به پيامبر نزديكتر و خواستار حق خويش بوديم،كنار زدند و بر ما ستم كردند.ما از ستيزه كناره جستيم تا دشمنان و دورويان،از اين راه،به تخريب اسلام برنخيزند.

امروز نيز از تو در شگفتيم كه داوطلب امرى هستى كه به هيچ رو،سزاوار آن نيستى،نه در دين برترى دارى و نه اثر خوبى از خويش باز گذارده‏اى،تو فرزند همان گروهى كه باپيامبر جنگيدند و هم فرزند دشمنترين مردم قريش نسبت‏به پيامبر و اما بدان كه پاداش كردارهاى تو با خداوند است و خواهى ديد كه سرانجام،پيروزى از آن چه كسى است.

سوگند به خدا،چيزى نخواهد گذشت كه عمرت پايان مى‏يابد و به ديدار خدا مى‏شتابى و او تو را به كيفر كردارهايى كه از پيش فرستادى،مى‏رساند و خدا به بندگانش ستم نمى‏كند،على (ع) رفت،مسلمانان با من بيعت كردند،از خدا خواستارم كه در دنيا چيزى مرا ندهد كه از آن كمبودى در امر دنياى ديگرم،به هم رسد:

آنچه مرا بر آن داشت تا اين نامه را به تو،بنويسم،اين است كه بين خود و خداوند.عذرى داشته باشم،اگر تو نيز،چون ديگر مسلمانان،اين امر را بپذيرى به مصلحت اسلام است و تو خود نيز بهره‏يى بيشتر خواهى داشت،باطل را دنبال مكن،تو نيز چون ديگران با من،بيعت كن!

تو خود مى‏دانى من سزاوارترم،از خدا بترس و ستمكار مباش و خون مسلمانان را محترم شمار و اگر حاضر نباشى،من همراه مسلمانان،به سوى تو خواهم شتافت و ترا به محاكمه خواهم كشانيد تا خداوند كه بهترين داورانست،بين ما حاكم گردد....»

معاويه در پاسخ نوشت:

«...حال من و تو،همانند حال پيشين شما خاندان با ابو بكر است،يعنى به همانگونه كه ابو بكر، به بهانه‏ى تجربه‏ى بيشتر،مقام خلافت را از على (ع) گرفت،من نيز، خود را از تو سزاوارتر مى‏بينم،و اگر مى‏دانستم كه تو بهتر از من به امور مردم مى‏رسى و با دشمن رويارويى مى‏كنى، بيعت مى‏كردم اما مى‏دانى كه من از تو سابقه‏يى بيشتر دارم پس بهتر آنكه تو پيرو من باشى، من نيز قول مى‏دهم كه خلافت مسلمانان پس از من با تو باشد و هم هر چه بيت المال عراق است از آن تو و نيز خراج و درآمد،هر ناحيه از عراق را كه بخواهى،در اختيار تو خواهم گذارد... و السلام‏» ⁽²⁶⁾

معاويه به همان بهانه‏يى كه قريش به وسيله‏ى آن از حضرت على (ع) رو گرداندند،از بيعت‏با امام حسن (ع) سر باز زد،او در دل مى‏دانست كه امام از او سزاوارتر است اما رياستخواهى،او را از پيروى واقعيت‏باز مى‏داشت،چرا كه او مى‏دانست كمى سن در پيامبرانى چون حضرت عيسى و يحيى،مانع پيامبرى نبوده است،در امام نيز كه جانشين پيامبر است،همين گونه است.

معاويه،نه تنها از بيعت‏سر باز زد،بلكه در صدد از ميان برداشتن امام بر آمد.برخى را به پنهانى فرمان داد تا آن گرامى را بكشند،از اين رو،امام،در زير پيراهن،زره مى‏پوشيد و بى‏زره به نماز نمى‏رفت،به همين جهت‏يكروز كه يكى از اين ماموران مخفى معاويه،به سوى امام تير افكند،به آن گرامى صدمه‏يى وارد نيامد ⁽²⁷⁾ .

همين معاويه،كه كمى سن را در امام بهانه مى‏آورد و ازبيعت‏با او تن مى‏زد،به هنگام ولايتعهدى يزيد،اين بهانه را فراموش و فرزند جوان خود را،جانشين خويش كرد و از مردم براى او بيعت گرفت.

معاويه،به بهانه‏ى ايجاد وحدت اسلامى و پيشگيرى از اختلاف و اغتشاش،به عمال خود نوشت كه:با لشگر به سوى من آييد و آنان همان كردند كه او گفت.

معاويه آنان را بسيج كرد و به جنگ با امام به عراق فرستاد.

امام نيز،به حجر بن عدى كندى،فرمان داد تا فرمانداران و هم مردم را براى جنگ آماده سازد.

منادى به آيين آن زمان،در كوچه‏هاى كوفه،فرياد«الصلاة‏»برداشت و مردم به مسجد ريختند. امام بر منبر فراز آمد و فرمود:

معاويه به جنگ سوى شما آمده است،شما نيز به اردوگاه نخيله برويد...!همه،ساكت ماندند.

عدى،فرزند حاتم طائى معروف،از جاى برخاست كه:من پسر حاتم هستم،سبحان الله،اين سكوت مرگبار چيست كه جانتان را فرا گرفته است؟

چرا به امام و پسر پيامبرتان پاسخ نمى‏دهيد...از خشم خدا بيم كنيد،مگر شما از ننگ،باك نداريد...؟

آنگاه،رو به امام كرد و گفت:گفتار شما را شنيديم و با جان و دل به فرمانيم،و افزود كه:

من،هم اكنون به اردوگاه مى‏روم،هر كه مايل است‏به‏من به پيوندد.

قيس بن سعد بن عباده و معقل بن قيس رياحى و زياد بن صعصعه‏ى تيمى نيز با سخنرانيهاى شور انگيز،مردمان را به جنگ راغب ساختند و به تجهيز سپاه از مردم پرداختند و آنگاه همه به اردوگاه رفتند ⁽²⁸⁾ .

انبوه جمعيت در اردوگاه،به جز شيعيان،از اين چند دسته نيز فراهم آمده بود:

1-خوارج،كه تنها براى جنگ با معاويه آمده بودند نه به جانبدارى از امام.

2-آزمندانى كه دنبال غنائم جنگى بودند.

3-آنان كه به پيروى از روساى قبيله‏ها،شركت كرده بودند و انگيزه‏ى دينى نداشتند ⁽²⁹⁾ .

امام (ع) ،گروهى از اين سپاهيان را،به سپهسالارى حكم به شهر انبار فرستاد،اما حكم با معاويه ساخت،-همچنانكه سرپرست‏بعدى-امام خود به ساباط مدائن رفت و از آنجا 12 هزار نفر را به عنوان پيشاهنگ جنگ به سالارى عبيد الله بن عباس،به رزم با معاويه گسيل داشت و قيس بن سعد بن عباده‏ى انصارى را هم معاون كرد كه اگر عبيد الله از ميان رفت،او سپهسالار گردد.

معاويه در صدد بر آمد كه قيس را بفريبد و يك ميليون درهم نزد قيس فرستاد تا با او همدست‏شود يا دست كم ازامام دست‏بردارد،قيس پاسخ داد كه:به نيرنگ،دين مرا نمى‏توانى از دستم بگيرى. ⁽³⁰⁾ برو اين دام بر مرغ دگر نه،كه عنقا را بلند است آشيانه.

و اما سپهسالار اصلى لشكر،يعنى عبيد الله بن عباس،تنها به وعده‏ى همان پول،فريفته شد و شبانه با گروهى از خاصان خويش،به سوى معاويه گريخت.بامداد آن روز،سپاه،بى سر پرست ماند،پس قيس با مردم نماز گزارد و سپهسالار شد و جريان را به امام گزارش داد ⁽³¹⁾ .

قيس دليرانه مى‏جنگيد،معاويه چون راه فريب او را مسدود يافت جاسوسانى به ميان لشگر امام فرستاد كه به دروغ جريان صلح قيس با معاويه را بپراكنند و نيز گروه ديگرى را در ميان لشگر قيس كه بگويند:

امام حسن با معاويه صلح كرده است ⁽³²⁾ .

بدينترتيب،خوارج و آنانكه با صلح موافق نبودند،از اين خدعه،فريفته شدند و ناگهان به حالت عصيانى به خيمه‏ى امام ريختند و به غارت پرداختند و حتى فرش زير پاى امام را ربودند و ضربه‏اى به ران آن حضرت وارد آوردند كه از خونريزى شديد،امام به حالت وخيمى در افتادند. .. ⁽³³⁾

ياران امام،آن گرامى را به مدائن،به سراى سعد بن مسعودثقفى-فرماندار مدائن،كه از طرف حضرت على (ع) منصوب شده بود-بردند.امام (ع) مدتى در خانه‏ى ثقفى به معالجه پرداخت. در اين بين به او گفتند،برخى از روساى قبائل-كه انگيزه‏ى دينى نداشتند و يا با امام به دشمنكامى مى‏زيستند-به معاويه در پنهان نوشته‏اند كه:اگر به عراق آيى،پيمان مى‏بنديم كه امام (ع) را به تو بسپاريم.